Ջրի, ծովի, անձրևի աստվածուհին հայ դիցաբանության մեջ
Հայաստանի բնությունը գունեղ ու բազմազան է, հայն իր բնույթով փոթորկուն է, և բնականաբար, մեր նախնիները պետք է ունենային բնական տարերքի, ծովերի, ամպրոպի, փայլակի, անձրևի հովանավոր դիցուհի՝ Ծովինար, որ հայ դիցաբանության մեջ հանդես է գալիս նաև Ծովյան, Նար, Նուրի, Հուրի անուններով: Ծովինարը հրեղեն էակ է, ցասումնալից կին: Մինչ օրս ամպրոպի ժամանակ հայոց գյուղերում ասում են՝ Ծովյանն է պտտում… Հավանաբար, նա հայոց մեջ հանդես է եկել նաև եռաժանիով, ինչպես հունական Պոսեյդոնը, Ծովինար աստվածուհին ամեն անգամ, երբ խառնել է երկինքը՝ որոտ, կայծակ, փոթորիկ է տեղացել երկրի վրա: Հայոց ավանդություններում Ծովերի տիրուհին հաճախ հանդես է գալիս նաև հրեղեն ձիուն հեծած: Համաձայն մեկ այլ ավանդության՝ Ծովինարը երկնքի քմահաճ տիրուհին էր, սիրում էր ամպերի հետ մատներով խաղալ՝ երկրի վրա մե՛կ բարեբեր անձրև, մե՛կ ավերիչ փոթորիկ առաջացնելով: Սակայն միշտ չէ, որ Ծովինարը ցասում է արտահայտել: Նա նաև կենարար անձրևի հովանավոր աստվածուհին է, և մեր նախնիներն ամեն անգամ անձրևի ժամանակ փառաբանել են Ծովինար աստվածուհուն: Ջրի պաշտամունքի հետ կապված՝ Հայաստանում երկու դիցերի են պաշտել: Սիրո և գեղեցկության աստվածուհին՝ Աստղիկը, կենարար ջրի, աղբյուրների հովանավորն է: Նրա պաշտամունքին առնչվող տարրեր են նաև աղբյուրների ակունքների մոտ դրված վիշապաքարերը: Իսկ Ծովինարը անձրևների ու ծովերի տիրուհին էր: Այնուամենայնիվ, Ծովինարի պաշտամունքում էլ դեր ունեին վիշապները: Երբ երկնի տիրուհին խառնում է ամպերը և կայծակ առաջացնում, դրանից անհանգստանում և վախենում են երկնքի վիշապները և ոռնալով ցած իջնում երկիր, այնտեղ որոտում, բարձր գոչում, աղաղակում, և նրանց կատաղությունից փոթորկվում են ծովերը: Այդժամ վիշապների դեմ մարտի է բռնվում քաջ ու անպարտելի Վահագն Վիշապաքաղը: Այս պատումը տարածված է եղել հատկապես Վասպուրականում, Մոկսում՝ Վանա լճի շրջանում բնակվող հայերի մոտ: Եվ երբ փոթորկվել է Վանա լիճը, մեր նախնիք հավատացել են, թե այնտեղ Վահագն է գոտեմարտի բռնվել վիշապների հետ: Ծովինարին նվիրված շատ ծեսեր են եղել, որոնք հայերը, չնայած եկեղեցու արգելքին, պահպանել ու կատարել են մինչև XX դարի երկրորդ կեսը: Ծովինարին նվիրված ծես էր Նուրի-Նուրի խաղը: Քանի որ քրիստոնեության մուտքից հետո հին աստվածներին նվիրված ծեսերն արգելվեցին, ժողովուրդը հին աստվածների պաշտամունքը պահպանեց կենցաղային իրերի, տիկնիկների ձևով: Ծովինար-Նուրին պատկերված է որպես տիկնիկ, որի աչքերից կաթիլներ են թափվում: Նուրին անձրևի հովանավոր աստվածուհին էր, ուստի երաշտի ժամանակ գյուղացիները Նուրի տիկնիկի հետ շրջում էին տնետուն, որպեսզի նա անձրև պարգևի մարդկանց: Նուրիի շապիկը լուսակերտ էր ու նկարազարդ, իսկ մեջքի գոտին` ծիածանակերպ: Նուրիի ծիսակատարությունը տարածված էր Հայաստանի շատ գավառներում: Երաշտի ժամանակ Լոռիում խաչքար էին գցում ջուրը, թաց խոտ էին այրում և սկսում Նուրիի ծեսը: Երեխաները Նուրի տիկնիկը ձեռքին շրջում էին տնետուն, փողոցներում ու երգում.
-Նուրի-Նուրին էկել ա,
Շիլա-շաբիք հագել ա,
Կարմիր գոտին կապել ա,
Ձու բերեք թաթին դնենք,
Եղ բերենք` սրտին քսենք…
Սրտին քսել` նշանակում է սիրաշահել: Կա երգի այլ տարբերակ ևս.
-Նուրի-Նուրին էկել ա,
Դուռն ի դռան կանգնել ա,
Շալե շաբիք հագել ա,
Կեշմե գոտիք կապել ա,
Ձու բերեք, թաթը դնենք,
Եղ բերեք` վարսը քսենք,
Ջուր բերեք` գլխին ածենք,
Աստուծանե ցող թող գա,
Գետնիցը` պտուղ դուս գա…
Երաշտի ժամանակ հայոց գյուղերում երեխաների խմբերը գյուղում շրջում էին՝ Ծովինարին խորհրդանշող տիկնիկը պահած թափորի առջևում, և ամեն ոք, դիմավորելով թափորը, ինչ-որ բան էր նվիրաբերում՝ սնունդ, փող, խմիչք: Վերջում հավաքված համայնական միջոցներով որևէ աղբյուրի մոտ զոհաբերություն էր մատուցվում, և ողջ համայնքով հավաքվում էին խրախճանքի: Ծովինարին է նվիրված նաև ջուր ծեծելու կամ ջուր վարելու սովորույթը, երբ երաշտի ժամանակ համայնքի կանայք հավաքվում էին մոտակա լճակի կամ գետի ափին, ջուրը մտնում և ձեռքերով ջուրը վարում կամ ճիպոտներով ջուր ծեծում, որպեսզի Ծովինարն անձրև պարգևի: Նման մի հետաքրքիր ծես նկարագրել է անվանի հայ գրող Վախթանգ Անանյանն իր «Սևանի ափին» վեպում: Ծովինար-Նուրիին նվիրված տոնը հայերը Ծաղկազարդին են տոնում, ուստի կարելի է հետևություն անել, որ Ծաղկազարդը նվիրված էր հենց Ծովինար աստվածուհուն: Ծովինար-Նուրիին վերաբերող այս երգը՝ գրառված Լոռվա ձորում, այլ բան էլ է հուշում.
Ձու բերեք, թաթը դնենք,
Եղ բերեք` վարսը քսենք…
Ծաղկազարդը հայ առաքելական եկեղեցին տոնում է Մեծ պահքի ժամանակաշրջանում: Մինչդեռ այս տոնի ծիսական խոհանոցն ամենևին էլ պասուց չէ: Հետևաբար, կարելի է ասել, որ նախաքրիստոնեական Հայաստանում պահք, որպես այդպիսին, չի եղել: Դրա անհրաժեշտությունն ուղղակի չկար: Իսկ Ծովինարին նվիրված գլխավոր տոնակատարությունը պետք էր հենց Ծաղկազարդին տոնել, քանզի գարնանային ցանքսի շրջանն է և կենարար անձրևների ամենաանհրաժեշտ ժամանակաշրջանը: Ինչ վերաբերում է Նուրիի տոնի ժամանակ խաչքարը ջուրը գցելուն, գուցե դա տուրք է հին ու նոր կրոնների միջև պայքարի հիշողությանը, գուցե՝ սոսկ ծես, որ ձևավորվել է հեթանոսության ու քրիստոնեության սինթեզով: Ծովինարի կերպարն արտացոլված է նաև հայոց ազգային էպոսում՝ «Սասնա ծռերում»: Նա Սասնա դյուցազուն նահապետների՝ Սանասարի և Բաղդասարի մայրն է: Ի դեպ, էպոսում Ծովինարը հղանում է առանց կենակցման ակտի, ջրից` կախարդական աղբյուրից մի բուռ ջուր խմելով: Հայոց էպոսի հիմքում փաստորեն հենց Ծովինարն է, որ առանց տղամարդու, ջրից հղանալով, ծնում է Արարատի երկրի երկու հսկաներին՝ Սանասարին և Բաղդասարին՝ Մեծ Սարին և Փոքր Սարին (Մեծ ու Փոքր Մասիսները): Գուցե մեր էպոսի հիմքում աշխարհաստեղծման, արարման գաղափա՞րն է սույնով դրված: Ի դեպ, Ծովինարի պաշտամունքը տարածված է եղել նաև հայերի շատ դրկիցների մոտ: Շումերական, խուռռիական շատ ավանդույթներում նույնպես նախամայր ու նախաստեղծ աստվածությունը կոչվել է Ծով, ինչը, անտարակույս, Ծովինարի պաշտամունքի ազդեցությամբ է ձևավորվել: Այն, որ Ծովինարի պաշտամունքը երբեմն նույնացվել կամ նմանեցվել է Անահիտի՝ Մեծ Մոր կամ Մայր դիցուհու պաշտամունքին, վկայված է նաև Խորենացու շնորհիվ մեզ հասած Վահագնի ծնունդի պատումում: Չէ՞ որ Վահագն ռազմաստվածը ծնվում է Ծիրանի ծովից՝ երկնի անհունից՝ տիեզերական անսահմանությունից: Տվյալ դեպքում, եթե Մայր դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքն առնչվում է կենսաբանական ծնունդին, ապա Ծովինարը տիեզերական ծնունդի խորհուրդն է ամփոփում, անարու, չգոյից ծնունդի, որը հետագայում փոխ առավ նաև քրիստոնեությունը. Չէ՞ որ, համաձայն քրիստոնյա-եբրայական ավանդության, Մարիամն էլ հղացավ Հիսուսով առանց տղամարդու հետ կենակցման ակտի, սուրբ հոգուց: Եվ Ծովինարը ոչ միայն երկրային ջրերի՝ ծովերի տիրակալն էր, այլև Ծով-Ծիրանիի՝ տիեզերքի և անհունի:
Ծովինար Նար, Նուրին (ծով և «նարու»–գետային ոգի բառերից) ջրի, ծովի, անձրևի աստվածուհին հայ դիցաբանության մեջ /Վանի թագավորության դիցարանում հիշատակվում է Ծինույարդի անվանաձևով/։
Հայ ժողովրդական հավատալիքներում ու հեքիաթներում՝ ամպրոպային ոգի, փայլակի կամ կայծակի իգական անձնավորում, որի մասին եղած զրույցները նման են ամպրոպային դյուցազունների առասպելներին։ Ծովինարը հրեղեն, ցասումնալից էակ է, որ ամպրոպի ժամանակ խաղում է ամպերի մեջ և պատուհասող կարկուտ կամ պտղաբեր անձրև ուղարկում մարդկանց։ Երաշտի ժամանակ մարդկային թափորները, ծիսական երգերի ուղեկցությամբ, մաղթանքներ էին ուղղում Ծովինարին, որպեսզի նա անձրև տար դաշտերին։
Առասպելական զրուցներում և ժողովրդական վեպում ջրային տարերքի հետ կապված ամպերի կայծակնացայտ ոգի կամ ծովային ջրից հղիացած երկվորյակ դյուցազունների՝ Սանասարի ու Բաղդասարի մայրը։ «Սասնա ծռեր» էպոսի մի քանի պատումներում հանդես է գալիս նաև Ծովյալ խանում, Ծովյալ անվանաձևերով։ Ծովինարը հալածվում է, հետապնդվում, ենթարկվում զանազան վտանգների, ինչպես Սարանյուն՝ հնդկական, Լետոն՝ հունական, Ռեան՝ հռոմեական սուրբ երկվորյակների առասպելներում։
Մարինե Մկրտչյան 